Фељтон: ИЛИНДЕНСКО ВОСТАНИЕ (Дел 6) симбол на Македонскиот непокор

ПОСЛЕДИЦИТЕ ОД ПРЕДВРЕМЕНОТО КРЕВАЊЕ НА ИЛИНДЕНСКО ВОСТАНИЕ

Во Битолскиот вилает се воделе 150 борби со 19.152 востаници против 292.735 противници. Убиени или ранети се 746 востаници, а 3.087 убиени или ранети Турци. Биле запалени 122 села со 8.646 куќи. Без покрив останале 51.606 жители, а бројот на убиени или заклани е 1.779 души.

Во Солунскиот вилает, од 2 август до 8 септември 1903 години дошло до 32 борби во кои паднале 109 востаници, додека во Скопскиот во неколку борби од 14 август до 14 ноември 1903 г. паднале 93 четника.

Во сите три вилаети во текот на востанието паднале 949 востаници во 197 борби.

Во текот на целото востание во Македонија во 1903 година настрадале 16 околии со 201 населено место. Биле изгорени 12.400 куќи, а без покрив останале 70.836 лица, биле убиени 8.816 мажи, жени и деца, 30.000 луѓе ги напуштиле своите родни места.

Во Одринскиот вилает или поточно во четирите кази на Лозенградскиот санџак — Лозенградската, М. Трновската, Василикоската и Визенската: од 92 христиjaнски села 66 биле целосно или делумно опожарени. Од 17.754 христијански куќи биле изгорени 2.610. Убиени и заклани 2.565 души, Обесчестени жени и моми 920, грабнати 135, бездомни останале 12.880 души, а во Бугарија избегале 20.000 души.

Илинденското востание претставувало непријатно изненадување не само за турската држава, туку и за многу други големи и мали држави во Европа, кои полагале право врз наследството на Османлиската империја.

За Австро-Унгарија и царска Русија, на пример, тоа претставувало тешко искушение, бидејќи го рушело постојниот статус-кво на Балканот, за што особено се залагале двете големи сили при неможноста сами да ги реализираат своите аспирации врз Османската империја. Нивната цел била – со строго дозирани подобрувања во Македонија да се сочуваат секакви радикални решенија што би ги прејудицирале нивните намери.

За таа цел, во февруари 1903 година, пред востанието, тие веќе изнудиле извесни анемични реформи од Османската империја. Другите европски сили биле не помалку заинтересирани за положбата во Македонија, односно во Османската империја, но и нивната дипломатија, со исклучок на повремени сондажни предлози, се држела настрана очекувајќи иницијативи од заинтересираните Австро-Унгарија и Русија, кои ќе ја смират положбата во Македонија.

За тоа да не се менува положбата на Балканот биле заинтересирани и малите балкански држави, кои аспирирале врз Македонија. Затоа ни тие не биле расположени за успех на востанието. За нив, позитивните резултати на ослободителната револуција во Македонија практично значеле пресекување на нивните територијални аспирации врз последната, а тоа значело пресекување и на илузиите за господство на Балканот. Тоа го определувало и нивниот негативен однос спрема Илинденското востание.

Прогресивната светска јавност се однесувала со искрени симпатии спрема борбата на македонскиот народ. Европскиот и светскиот печат бил преполн со вести за ситуацијата во Македонија, за крвавите репресалии на казнените експедиции на турската војска итн. Насекаде се дигнал бран од протести во полза на македонскиот народ. Под раководството на истакнати личности од областа на културата, уметноста и политичкиот живот, како Лав Толстој, Максим Горки, Анатол Франс, Жан Жорес, Виктор Берар, Франс де Пресанс, Артур Еванс, Хенри Брејлсфорд и други, се создало цело движење за помош на македонскиот народ.

Исто така, низ Европа биле снимани и прикажувани филмови инспирирани од Илинденското востание. Така, според книгата „Само сонот е стварност“ на Илинденка Петрушевска, уште во 1903 година бил снимен филмот „Колежите во Македонија“, во продукција на компанијата „Браќа Пате“ од Франција. Режисер на филмот бил Лисиен Нонгие, а филмот бил снимен во студијата на компанијата во Венсан, во близина на Париз. Филмот, со должина од 35 метри и траење од две минути, бил прикажуван во Франција и Британија под насловот „Турски суровости“, а во 1904 година, филмот се прикажувал и во Љубљана и во Белград. Во 1903 година, и во Велика Британија бил снимен документарен филм за последиците од Илинденското востание, снимен од Чарлс Рајдер Нобл од Лондон, кој престојувал во Македонија од есента 1903 до почетокот на 1904 година. За тоа време, Нобл снимил осум филмови во Пиринска и Југоисточна Македонија, чија вкупна должина изнесувала 253 метри, со траење од 15 минути. Еден од неговите најпопуларни филмови бил „Македонските востаници се борат со Турците“ во кој била прикажана борба со турскиот аскер во која загинал еден комита, а четворица биле повредени. Овој филм бил прикажуван во 1904 година во познатата сала во Лондон „Алхамбра“, а за филмот пишувале и водечките британски весници, како: „Блек енд вајт“, „Морнинг пост“, „Пеликан“ итн. Исто така, овој филм бил прикажуван и во Македонија и во Бугарија.

Во Англија, Франција, Италија и САД се создале македонски комитети, кои станале организатори на импозантни митинзи. На пример, само во Англија биле одржани околу 200 митинзи во полза на македонскиот народ. Митинзи биле одржани и во Париз и Рим.

Оваа хумана акција ги зафатила и јужнословенските народи. Во Љубљана, Загреб, Белград, Софија, прогресивните општествени сили и прогресивната младина се дигнале во заштита на македонскиот народ и во прибирање помош за настраданото население. На тој начин, и покрај тешките последици што Илинденското востание ги остави зад себе во Македонија, тоа придонесе да се дознае вистината за Македонскиот народ, за неговата борба, за неговите стремежи за слобода.

Македонската револуционерна организација преку востанието успеала да ги депласира предвидените Падарски реформи и да ги раздвижи европските дипломати. Меѓу првите кој увидел дека се потребни нови реформи во Македонија бил австро-унгарскиот министер за надворешни работи Голуховски, но од негова страна немало конкретен предлог за нови реформи, до сличен заклучок дошла и Русија но ни таа не презела никакви мерки.

Англија и нејзиното министерство за надворешни работи, согласност својата политика кон Балканскиот Полуостров предложила на Македонија да и се даде автономија. Таа успеала кон себе да ги придобие Италија и Франција, а преку последната и Русија. Меѓутоа кога дипломатските преставници на овие држави таквиот предлог го преставиле во Цариград пред германскиот и австрискиот дипломат, тие категорично го отфрлиле таквиот предлог, изјавувајќи дека уште од времето на фервруарските реформи од 1903 година, големите сили им довериле мандат за спроведување реформи на Русија и Австро-Унгарија. Оттука целиот процес се блокирал.

Под притисок на востанието меѓу европската дипломатија се јавиле две концепции за решавање на македонското прашање, англиската преку автономија и австриската преку реформи. Во текот на дипломатските игри австриската концепција преовладала. Австро-Унгарија не можејќи сама да го реши македонското прашање се свртела кон Германија. На 17 и 18 септември 1903 година во Виена пристигнал германскиот кајзер Вилхем. Во текот на оваа посета германскиот владетел изјавил дека:

„ … автономна Македонија би претставувала опасност, бидејќи со тек на време можела да се присоедини кон Бугарија со што би се нарушила постојната рамнотежа на Балканот“

Австро-Унгарија имајќи ја подршката на Германија се свртела кон Русија. Двете големи сили започнале преговори на највисоко ниво кои траеле од 30 септември до 3 октомври. Преговорите започнале во Виена, а потоа продолжиле во Мирцштег. Преговорите се воделе меѓу рускиот цар Николај II, австро-унгарскиот император Франц Јосиф I и нивните министри Ламздорф и Голуховски. Од овие преговори прозлегле Мирцштешките реформи. Со нив било предвидено при главниот инспектор Хусеин Хилми Паша да се постават двајца цивилни агенти. Да се изврши реорганизација на жандармеријата од страна на странски генерал, за полесно спроведување на оваа точка било предвидено Македонија да биде поделена на сектори под раководство на различна голема сила. Реорганизација на правосудството и администрацијата, обештетување на настраданото население во текот на востанието, спроведување на февруарските реформи. На 23 ноември 1903 година реформите биле пррифатени од Високата Порта, но таа си го задржала правото на приговор по оделни точки. Реформите се однесувале само на Македонија, а биле изземени санџаците и вилаетите од останатите области на Балканскиот Полуостров.

Македонската револуционерна организација преку Илинденското востание успела да ги принуди големите сили директно да се вмешаат во решавањето на Македонското прашање, кое до тогаш не било третирано одделно и претставувало дел од Источното прашање. Меѓутоа Македонската револуционерна организација во својата понатамошна дејност ниту ги прифатила ниту ги отфрлила овие реформи таа едноставно ги игнорирала. Поради недостаток на политичко крило, Македонската револуционерна организација не ги искористила реформите кои биле донесени поради нејзината дејност и во текот на спроведувањето на овие реформи таа не станала фактор во тој процес. Реформите официјално завршиле со Младотурската револуција од 1908 година кога биле повлечени европските реформисти.

Историски погледи

„ Во својата историја сите народи имаат свои јубилеи на настани и личности кои оставиле траги во нивниот историски развој. Стогодишнината од Илинденското востание е редок јубилеј за македонскиот народ, за Македонија како држава и за сите нејзини граѓани. Судбината на нашиот народ така се одвивала што токму Илинден 1903 година, кога се кренало ослободителното Илинденско востание, станал симболот на Македонското опстојување. Илинден бил и е верски празник кој поради историските околности на кревањето на Илинденското востание стана семакедонски дух, симбол на непокорот, составен дел на неговата колективна свест создавана низ повеќевековната борба за слобода, и е многу повеќе од верски празник. Трагичниот крај на Илинденското востание, неговото задушување и неуспешно завршување, повеќе од кое било друго неуспешно востание, стана симбол на непокорот кој ги мотивираше генерациите во борбата за слобода и за создавање на сопствена држава.“

Извори:

1. Стојчев, Ванче (2000). Воена историја на Македонија. Скопје: Сојуз на друштвата на историчарите на Република Македонија : Воена академија “Генерал Михаило Апостолски”. стр. 483. ISBN 9989776075.

2. Македонска енциклопедија

3. Михаил Герджиков, Защо Преображение, а не Илинден? (Бегла историческа бележка), Михаил Γерджиков и подвигът на тракийци 1903 г. съст. Надежда Недкова, Евдокия Петрова.

4. Д. Димески, „Солунски јануарски конгрес на македонската револуционерна организација 1903 година“, ГИНИ, бр. 2, Скопје 2001.

5. Ванчо Ѓорѓиев „Слобода или Смрт: македонското националноослободително дело во Солунскиот вилает 1893 – 1903 година“, Скопје, Институт за историја – Филозофски Факултет, 2003.

Креирано од: